حجت‌الاسلام والمسلمین سید مصطفی مطهری، محقق و پژوهشگر حوزه علمیه قم

کتاب عیون اخبارالرضا(ع) در پاسخ به هدیه صاحب بن عباس به جناب شیخ صدوق نگاشته شده است. این کتاب در فضای اجتماعی سیاسی و به‌طور کلی فضای عمومی جامعه اسلامی آن دوران اعم از شیعه و سنی، جایگاه والایی داشته است. ترجمه‌های متعدد و چاپ‌های مختلف کتاب هم دلالت بر عظمت آن در مجامع علمی شیعه دارد.

عیون اخبارالرضا(ع) شامل زیست‌نامه حضرت، فرق و مذاهب در تقابل یا تعامل با حضرت و مسئله امامت و امام‌شناسی بوده و بعضی از مسائل مربوط به حکمرانی به‌خصوص درباره بنی‌عباس در این کتاب بیان شده است. البته موضوعات دیگری مانند موضوعات فقهی نیز  در لابه‌لای این مطالب ارائه شده که در جای خود اهمیت دارد.

عیون اخبارالرضا(ع) انعکاس‌دهنده میراث رضوی

برای بیان نقش‌آفرینی عیون اخبارالرضا(ع) و اینکه این کتاب به چه میزان در انتقال معارف امام رضا(ع) اثرگذار بوده، باید بیان کرد این کتاب یکی از شیوه‌های خوب و بلکه بهترین شیوه بهره‌گیری از آثار فهرستی است، چرا که آثار فهرستی به‌خصوص فهرست نجاشی و شیخ طوسی، درصدد بیان میراث‌های شیعی هستند و بدیهی است برای ارائه فهرستی از این میراث‌ها تمام تلاش علمی خود را به کار ببرند.

کتاب عیون اخبارالرضا(ع) به فراوانی شیوه‌های دیگر مربوط به آثار فهرست شده از حضرت رضا(ع) را در خود دارد. یعنی ما برای بازسازی میراث رضوی به‌طور قطع یک منبع ناشناخته و پر مغز به نام عیون اخبارالرضا(ع) داریم.

درخصوص انواع نقش‌آفرینی کتاب عیون اخبارالرضا(ع) در انتقال مجموعه‌های حدیثی مرتبط با امام رضا(ع) می‌توان هشت نوع نقش‌آفرینی را برای این کتاب ذکر کرد.

در این کتاب میراث‌های امام رضا(ع) با این ویژگی‌ها و محورها بیان شده و انتقال پیدا کرده است که از درون این موارد هشت‌گانه می‌توانیم نقش‌آفرینی را ترسیم کنیم. در کتاب عیون نقل‌های کاملی از فهرست‌هایی که در دو کتاب فهرستی ارائه شده، داریم. به‌طور نمونه کتاب علل محمد بن ثنا به صورت کامل در عیون اخبارالرضا(ع) نقل شده است. البته نقل دیگری هم در کتاب علل‌الشرایع دارد اما طبیعی است که متن اصلی مربوط به عیون اخبارالرضا(ع) است که در هیچ میراث دیگری هم به این شکل گزارش نداریم.

گزارش در این کتاب با سه سند عطف شده به همدیگر ارائه می‌شود و البته با طریقی متفاوت از چیزی که مرحوم نجاشی بیان کرده و طبیعتاً در کتاب، این متن به صورت یکپارچه آمده است. در کتاب علل به صورت سؤالات از هم جدا شده است. این یک ویژگی است که می‌توان در عیون بیابیم. البته موارد این نوع انتقال میراث هم متعدد هست. به‌طور مثال در آن بحث مناظرات امام رضا(ع) با صاحبان ادیان که حسن بن محمد بن فضل آورده یا متنی که عبدالله بن محمد رازی التمیمی نقل کرده از موارد دیگری هستند که به صورت کامل در کتاب عیون نقل شده‌ و عمدتاً در جای دیگری نیامده‌اند یا اگر هم ارائه شده اجزای بسیار کوچکی از آن‌ها ارائه شده که آن مقدمه اول هم حائز اهمیت است. این کتاب در فضای اجتماعی، جایگاه رفیعی دارد.

مورد بعدی نقل بخش‌هایی از یک اثر است که در کتاب ذیل راویان متعددی که از امام رضا(ع) مطالب را نقل کردند، طریق‌های مشترک با جناب شیخ و نجاشی یا طریق‌های متعدد و متنوعی را بیابیم اما موارد انتقال داده شده در عیون اخبارالرضا(ع) به لحاظ موضوعی و عنوانی با آنچه در دو فهرست آمده هماهنگ است.

توجه به کتاب عیون اخبارالرضا(ع) در انتقال مجموعه‌های حدیثی می‌تواند در عملکرد و نشان دادن شیوه‌های عالمان دیگر مانند شیخ طوسی تأثیرگذار باشد و آن‌ها را نشان دهد. به این معنا که وقتی اقدام به بازسازی تراث امام رضا(ع) در کتاب عیون اخبارالرضا(ع) می‌کنیم، با کمک دو فهرست می‌توانیم مجموعه‌های دیگری را هم از آثار امام رضا(ع) بیابیم.

بر اساس داده‌های عیون اخبارالرضا(ع) می‌توانیم مجموعه‌های جدیدی را فهرست کرده و به عنوان مکمل برای دو فهرست نجاشی و شیخ طوسی در باب آنچه به امام رضا(ع) منتسب است، ارائه کنیم. مرحوم نجاشی از میان همه امامان گزارش‌های مربوط به امام رضا(ع) را با دقت و نظم علمی بیشتری ارائه کرده‌ است. شاید دلیل این کار این بوده که تنوع قالب‌های ارائه شده از آثار امام رضا(ع) بیشتر بوده و طبیعتاً مرحوم نجاشی و البته جناب شیخ طوسی به تنوع بسیار توجه می‌کردند.

این تنوع در قالب‌های مختلف گزارش در کتاب عیون اخبارالرضا(ع) گزارش شده است. اگر به بازسازی متونی که در خصوص حضرت رضا(ع) در عیون اخبارالرضا(ع) آمده، اقدام کنیم نقش‌آفرینی کتاب عیون اخبارالرضا(ع) آشکارتر و عیان‌تر می‌شود.